TEOG sınavlarına hazırlanan öğrenciler için düzenlediğimiz Türkçe konu anlatım yazılarına devam ediyoruz.\r\n\r\nSes, söylenilen ve işitilen en basit dil birimidir. Sesleri yazıda göstermeye yarayan işaretlere harf denir.\r\n\r\nDilimizdeki harfler sesli (ünlü) ve sessiz (ünsüz) olmak üzere ikiye ayrılır. Ses uyumlarını daha iyi anlayabilmek için sesli ve sessiz harflerin özelliklerini iyi bir şekilde bilmemizde fayda vardır.\r\n\r\nŞimdi dilimizdeki sesli harfleri bir tabloda gösterelim, sonra da ses uyumlarına geçelim.\r\n
| Sesli Harfler | Geniş | Dar | ||
| Kalın | İnce | Kalın | İnce | |
| Düz | a | e | I | i |
| Yuvarlak | 0 | ö | u | ü |
\r\n
- \r\n
- \r\n
Büyük Sesli (Ünlü) Uyumu (Kalınlık – İncelik Uyumu)
\r\n
\r\n
\r\nBuna, kalınlık incelik uyumu da denmektedir. Türkçede bir kelimenin ilk hecesi kalın seslilerden biri ile başlamışsa, ondan sonraki heceleri de kalın seslilerle; ince seslilerden biri ile başlamışsa, odan sonraki heceleri de ince seslilerle devam etmelidir. Bu kurala büyük sesli uyumu denir.\r\n
- \r\n
- Kalın (a-ı-o-u) dan sonra kalın (a-ı-o-u),
- İnce (e-i-ö-ü) den sonra ince (e-i-ö-ü) sesleri gelir.
\r\n
\r\n
\r\nÇj – çek – çi -ler t yol – cu – luk \r\n\r\nince ince ince ince kalın kalın kalın\r\n\r\n“Damlaya damlaya göl olur.”\r\n\r\n“Bin bilsen de bir bilene danış.”\r\n\r\natasözlerinde görüldüğü gibi kalından sonra kalın, inceden sonra ince sesliler geldiğinden, bütün kelimeler büyük sesli uyumuna uymaktadır.\r\n
- \r\n
- Dilimizdeki bazı kelimeler Türkçe olduğu hâlde sonradan değişikliğe uğradıklarından\r\nbüyük ses uyumuna uymaz:
\r\n
\r\nAnne <— ana\r\n\r\nKardeş <- kardaş\r\n\r\nElma <— alma\r\n\r\nHangi <- kangı\r\n
- \r\n
- Dilimizdeki bazı ekler büyük ünlü uyumuna uymaz.
\r\n
\r\nBunun nedeni dilimizin sondan eklemeli olmasıdır. Yani ekler kök veya gövdelere getirilir. Bundan dolayı ekler genelde çok şekillidir, “-cı, -ci, -cu, -cü; -çı, -çi, -çu, -çü; -lı, -li, -lu, -lü; -la,-le…” Çok şekilli olanlar genelde uyar; ama tek şekilli olanlar uymaz.\r\n\r\nBu ekler: -ki, -ken, -yor, -leyin, -mtırak”tır.\r\n\r\n-ki : yarınki, sonraki, dışardaki\r\n\r\n-ken : koşarken, okurken, danışırken\r\n\r\n-(i) yor : bilmiyor, seriyor, eriyor\r\n\r\n-(ı) mtrak : yeşilimtırak, mavimtırak, ekşimtırak\r\n\r\nBu eklerin genel özelliği büyük ünlü uyumuna uymamasıdır; ama bazı kelimelerde uyabilir. Bu sizi şaşırtmasın: gelirken, çalışıyor, sarımtırak, geceleyin, evdeki…\r\n
- \r\n
- Birleşik sözcüklerde, tek heceli sözcüklerde, yabancı sözcüklerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz:
\r\n
\r\nVezirparmağı, dedikodu, uyurgezer…\r\n\r\nTürk, suç, sert…\r\n\r\nSinevizyon, meteoroloji…\r\n\r\n \r\n
- \r\n
- \r\n
Küçük Sesli (Ünlü) Uyumu (Düzlük – Yuvarlaklık Uyumu)
\r\n
\r\n
\r\nDilimizdeki sesli harflerin düzlük – yuvarlaklık bakımından göstermiş olduğu uyumdur. Bu uyumda kalınlık – incelik uyumuna da dikkat edilir. Daha iyi anlamak için iki başlık altında inceleyelim:\r\n
- \r\n
- Bir kelimenin ilk hecesi düz seslilerden (a-e-ı-i) biriyle başlamışsa, ondan sonraki heceler de\r\ndüz seslilerle (a-e-ı-i) devam etmelidir. (Burada kalınlık ve inceliğe dikkat edilir.)
\r\n
\r\nke – re – viz\r\n\r\ndüz düz düz\r\n\r\nÇâ – iı – dan\r\n\r\ndüz düz düz\r\n\r\nMetinler, kısık, kanadı, servis…\r\n
- \r\n
- Bir kelimenin ilk hecesi yuvarlak seslilerden biriyle (o-ö-u-ü) başlamışsa, ondan sonraki\r\nheceler ya düz-geniş (a-e) ya da dar-yuvarlak (u-ü) seslilerle devam etmelidir.
\r\n
\r\nBunu şema hâlinde şöyle gösterebiliriz:\r\n\r\n(o,ö,u,ü)\r\n\r\na – e\r\nu – ü\r\n\r\nO dan sonra -> a – u\r\n\r\nO dan sonra -> a – u\r\n\r\nÖ’den sonra -» e – ü\r\nU’dan sonra -» a – u\r\nÜ’den sonra -» e – ü gelmelidir.\r\n\r\nÇünkü kalınlık ve incelik uyumuna dikkat edilir.\r\n
| Qâ | ke – | lek , |
| yuvarlak | düz | düz |
| geniş | geniş | |
| İQ | mur – | cuk |
| yuvarlak | dar | dar |
| yuvarlak | yuvarlak |
\r\nKötülük, öğrenci, tören, sürek…\r\nKorucu, odun, boşluk, sulak…\r\n\r\nKüçük ünlü uyumunda, kalınlık incelik uyumuna da (büyük ünlü uyumuna) dikkat edilir. Büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükte küçük ünlü uyumu aranmaz; çünkü büyük ünlü uyumu esastır.\r\n\r\nSesli harfleri ve onlarla ilgili özellikleri gördükten sonra şimdi de sessiz harflere ve sessiz harflerle ilgili özelliklere geçelim:\r\n\r\nBilindiği gibi dilimizde yirmi bir (21) sessiz harf var. Bunların ağzımızdan çıkışlarına göre isimlendirilişleri vardır.\r\n\r\nAyrıntılara girmeden sessiz harflerin sınıflamasını yapalım.\r\n
| Sessiz Harfler | süreksiz | sürekli |
| Sert | P, Ç, t, k | f, h, s, ş |
| Yumuşak | b, c, d, g | ğ, j, I, m, n, r, v, y, z |
\r\n
- Bu konu hakkında soru çözmek için tıklayınız.
\r\n
- \r\n
- \r\n
Sessiz (Ünsüz) Benzeşmesi
\r\n
\r\n
\r\nSert ünsüzle biten bir sözcüğe yine ünsüzle başlayan bir ek gelirse, bu ekin başındaki ünsüz, sertleşir. Buna ünsüz uyumu ya da ünsüz benzeşmesi denir.\r\n\r\n \r\n
| süt – cü | değil, | süt – çü |
| kaş – dan | değil, | kaş – tan |
| kebap – cı | değil, | kebap – çı olmalıdır. |
\r\nÖrneklerde de görüldüğü gibi sert sessizlerden sonra sert sessizler gelmiştir.\r\n
- \r\n
- \r\n
Ünsüz Yumuşaması
\r\n
\r\n
\r\n \r\n\r\nTürkçe sözcüklerin sonunda bulunan sert sessizlerden (p.ç.t.k), sonra sesli bir harfle başlayan bir ek getirildiğinde bu sert sessizler (b,c,d,g, ğ) ye dönüşür. Buna ünsüz yumaşaması ya da ünsüz değişmesi denir.\r\n\r\ndolap-ı > dolabı, p- b’ye dönüşmüş,\r\nkanat-ı -> kanadı t- d’ye dönüşmüş,\r\n\r\nilaç-ı -» ilacı ç- c’ye dönüşmüş,\r\n\r\nahenk-i -> ahengi k- g’ye dönüşmüş,\r\n\r\noluk-u -> oluğu k- ğ’ye dönüşmüş.\r\n\r\n \r\n
- \r\n
- \r\n
Ses Düşmesi
\r\n
\r\n
\r\nSözcüğe ek geldiğinde, bazı seslerin düştüğü görülür. Buna ses düşmesi denir.\r\n\r\nDilimizde değişik nedenlerden ses düşmesi olayı meydana gelmektedir. Ses düşmesini ikiye ayırarak inceleyebiliriz.\r\n
- \r\n
- a) Sesli harfin (hece) düşmesi: Tükçede heceyi sesli harfler oluşturmaktadır. Bu sesli harflerden biri düştüğünde, hâliyle hece de düşmüş olur. Bu nedenle sesli harfin düşmesine hece düşmesi de denmektedir.
\r\n
\r\n
- \r\n
- İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde;
\r\n
\r\nalın -» alnı\r\n\r\ngönül -» gönlü\r\n
- \r\n
- Yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiillerin oluşumunda;
\r\n
\r\nsabır etmek -» sabretmek\r\nkayıp etmek kaybetmek\r\n
- \r\n
- Bazı birleşik isimlerin oluşumunda;
\r\n
\r\nkayın ana -» kaynana\r\n\r\npazar ertesi -> pazartesi\r\n\r\nsarı armak -» sararmak\r\nyumurtalamak —> yumurtlamak\r\n
- \r\n
- b) Sessiz harfin düşmesi: Sonu “k” sessizi ile biten sözcüklere küçültme eki getirildiğinde;
\r\n
\r\nufak-cık -> ufacık,\r\nküçük-cük -» küçücük\r\n
- \r\n
- \r\n
Ses Türemesi
\r\n
\r\n
\r\nSözcüğün aslında bulunmadığı hâlde, sözcüğe ek geldiğinde, bazı sesler türeyebilir. Buna ses türemesi denir. Ses türemesi de dilimizde değişik nedenlerden oluşmaktadır. Ses türemesi olan sözcüklere örnekler verelim.\r\n
- \r\n
- Yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiillerde;
\r\n
\r\nred etmek reddetmek\r\n\r\nhis etmek —> hissetmek\r\nhak etmek -> hakketmek\r\n
- \r\n
- Tek heceli bazı sözcüklere küçültme eki getirildiğinde;
\r\n
\r\nbir-cik -> biricik,\r\ngenç-cik -> gencecik\r\naz-cık -> azıcık\r\n
- \r\n
- \r\n
Daralma
\r\n
\r\n
\r\nSon hecesi “a-e” geniş seslileriyle biten kelimelere “-yor” eki getirildiğinde bu geniş sesler daralarak (ı,i,u,ü)ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.\r\n\r\nbekle-yor bekliyor\r\n\r\nokuma-yor —> okumuyor\r\n\r\nizle-yor -» izliyor\r\n
- \r\n
- \r\n
Kaynaştırma
\r\n
\r\n
\r\nTürkçede iki sesli harf yan yana gelemez. Sonu sesli ile biten bir sözcüğe yine sesli ile başlayan bir ek getirildiğinde araya okumayı kolaylaştırmak için bir sessiz harf girer. Buna kaynaşma, getirilen harflere de kaynaştırma harfleri diyoruz. Bu harfler “y-ş-s-n”dir.\r\n\r\nAraba-y-ı, annesi-n-e, baba-s-ı, altı-ş-ar…\r\n
- \r\n
- \r\n
Ulama
\r\n
\r\n
\r\nSözcük sonundaki sessiz harflerin, kendilerinden sonra gelen kelimelerin, başındaki sesli harflere bağlanarak bir hece gibi okunmasına ulama denir.\r\n\r\nDikkat edeceğimiz şey, arada noktalama işaretlerinden herhangi birinin olmamasıdır.\r\n\r\n“Ben, evden okula gelirken iki kuş gördüm.”\r\n\r\nBu cümlede altı çizili yerlerde ulama vardır. Dikkat ederseniz “ben, evden” sözlerinin olduğu yerde virgül (,) kullanıldığından ulama yoktur.\r\n\r\n \r\n\r\n